Śmierć dotyka wszystkich, jest faktem nieunik­nionym. Śmierć nie jest czymś wyjątkowym. Wyjątkowe może być życie. Także w jego ostatnich godzinach. I wła­śnie życie oceniamy, życiem się radujemy i życiem się smucimy.

Z o. prof. dr hab. Zdzisławem Kijasem OFMConv, kierownikiem kate­dry ekumenizmu na Wydziale Teologicznym Papieskiej Akade­mii Teologicznej w Krakowie, rektorem Papieskiego Wydziału Teo­logicznego św. Bonawentury „Seraphicum" w Rzymie, profesorem teologii dogmatycznej i ekumenicznej rozmawia Jan L. Franczyk.

Zacznijmy od pytania najbardziej podsta­wowego. Czym dla Ojca jest śmierć?

Śmierć jest rzeczywi­stością trudną. Myślę, że wyrażę to, co chyba każdy z nas czuje. Na co dzień trudno jest mówić o śmierci, trudno o niej myśleć. Oddalamy myśli o śmierci, aczkolwiek wiemy, że ona jest jakimś spotkaniem z niewiadomą. Dla oso­by wierzącej jest to możliwość - jeszcze głębsza - spo­tkania się z Bogiem. Z doczesnego punktu widzenia odbieramy śmierć jako gwałt zadany życiu. Odbieramy ją jako kres naszych możliwości, kres tworzenia, kres na­szej wolności, jako pewien koniec naszego rozwoju. Ale śmierć - przynajmniej dla mnie osobiście - stanowi ja­kieś wyzwanie. To znaczy, że jeśli podejmuję jakieś obo­wiązki, zadania, jeśli próbuję robić coś ze swoim życiem, to zawsze w perspektywie umierania lub śmierci, która będzie stanowiła formę rozliczenia się z tego, co zrobi­łem. Tak już jest, że czasu ubywa, a nie przybywa. I dlatego chodzi o to, by ten czas dobrze wykorzystać, ponie­waż po raz drugi nie będzie nam dany. Bo śmierć jest także końcem czasu. Dla mnie śmierć jest również punk­tem odniesienia, perspektywą, w której podejmuję różne zadania i próbuję to życie przeżyć dobrze - na ile to jest możliwe, na ile jestem mocny w tworzeniu, czynieniu tego dobra.

Dlaczego ludzie boją się śmierci? Przyzna Ojciec, że lęk przed śmiercią jest dość powszechny...

Ale czy ktoś, kto wierzy, nie powinien wyzbyć się lęku? Prze­cież przechodzi do innego życia. Rozumiem lęk przed śmiercią osób niewierzących - dla nich śmierć jest kresem wszystkiego. A przecież śmierci boją się niemal wszyscy. Także wierzący.

Myślę, że wszyscy odczuwają podobny lęk przed śmier­cią. Natężenie lęku jest jednak zmienne. Na pewno jest inne u osób wierzących, a inne u tych, którzy nie wierzą, a jeszcze inne u tych, dla których życie nie ma sensu czy wartości. Myślę, że dla osób wierzących życie jest nad wyraz cenne, gdyż stwarza człowiekowi jedyną możli­wość, by niejako zarobił na jakość życia wiecznego. Ale moc wiary pozwala nam również inaczej spoglądać na samą śmierć. Wiara jest zawsze wiarą w kogoś lub w coś. Jeśli wierzę tylko w swoje życie, to śmierć istotnie jest kresem. Ale jeśli wierzę w Boga, który jest Życiem, to ta wiara pozwala mi przeżywać tę śmierć inaczej - jako przejście. Chciałbym w tym miejscu odwołać się do św. Franciszka z Asyżu, dla którego śmierć była siostrą, któ­ra jak każda dobra, kochająca siostra, niczego nie zabie­ra, ale coś dodaje. Śmierć pozwala człowiekowi spotkać się z Tym, w którego wierzy, dla którego podejmuje się takich czy innych zadań, którego kocha i który jest gwa­rancją wiecznego życia. To przeżycie śmierci jako siostry - jako uwolnienia się od ciężaru obecnego życia, w któ­rym musimy dokonywać różnych, często trudnych wy­borów - zauważamy w życiu mistyków. Dla osób o głę­bokim życiu duchowym śmierć jest utęsknieniem. Oni wręcz tęsknią za śmiercią, by jak najszybciej zjednoczyć się z boskim Oblubieńcem.

Sądzi Ojciec, że św. Franciszek nie bał się śmierci?

Trudno powiedzieć, czy bał się lub nie bał. Myślę, że piel­grzymował w kierunku rozumienia śmierci, które jest wła­ściwe każdemu z nas. Znamy teksty z ostatnich lat jego życia, w których śmierć nazywa swoją siostrą. Nie dysponujemy przekazami z pierwszego okresu jego życia, przed radykalnym nawróceniem, gdy jesz­cze żył „w świecie". Myślę, że każdy z nas dojrzewa do śmierci. Podobnie jak dojrzewa do mądrości, do wiedzy, do dyplomu akademickiego... Z tej perspektywy nasze życie jest jakby podróżą na spotkanie ze śmiercią. Tyle że dla jednych może to być podróż z lękiem, a dla innych w atmosferze oczekiwania, że oto ona przyjdzie, aby uwolnić mnie z tego, co jest dla mnie niewygodne, abym mógł żyć w radości z Bogiem. Warto zauważyć, że śmierć nie jest czymś samym w sobie, nie jest czymś material­nym, nie jest jakąś przestrzenią. Jest wydarzeniem. Bo ze śmiercią spotykamy się na co dzień.

To prawda, ale z obcą śmiercią, śmiercią kogoś innego...

Wydaje się, że to raczej rodzaj utraty czegoś, a nie śmierci.

Tak. Ale z drugiej strony są też ludzie, którzy obawiają się nawet nie samego umierania czy cierpienia związanego z umie­raniem, ale obawiają się nicości. Taką postawę reprezentował na przykład Miguel de Unamuno w książce „O poczuciu tragiczności życia". Całe jego pisarstwo było zmaganiem się z lękiem przed nicością. I na dobrą sprawę, gdy próbujemy do śmierci podejść czysto intelektualnie, to musimy dojść do wnio­sku, że tak naprawdę o śmierci nie wiemy nic. Przecież na­wet przypadki śmierci klinicznej i spotykane w związku z nią opisy przeżyć - tunel, światło itp. - również nie mówią nam nic o samej śmierci. Jeśli mówią, to tylko o pewnej fazie umie­rania. A przecież fenomeny te mogą być także zwykłą reakcją związaną ze zmianami biochemicznymi zachodzącymi w mó­zgu. Tak czy inaczej, o samej śmierci nic nie wiemy.

Myślę, że umieranie rozpoczyna się w momencie naro­dzin. Rodząc się, już zaczynamy umierać. Zegar zaczyna odliczać czas. I z tej perspektywy śmierć nigdy nie przy­chodzi znienacka, ale zawsze wtedy, gdy nadszedł jej czas. Oczywiście, dla nas, patrzących z zewnątrz, może ona być zaskoczeniem, ale śmierć przychodzi dokładnie wte­dy gdy ma przyjść. A lęk przed nicością bierze się stąd, że człowiek ma zakodowany w sobie dar życia. Teologia chrześcijańska mówi, że jesteśmy stworzeni na obraz i po­dobieństwo Boże. O tym czytamy już w Księdze Rodza­ju. Pytamy, co jest treścią tego obrazu Boga w nas? Naj­głębszą jego treścią jest samo życie. Nawet nie tyle wol­ność, miłość, nie wieczność, ile najgłębszą treścią bycia obrazem i podobieństwem Boga jest samo życie. To z ży­ciem związana jest miłość, wolność... Jeśli przyjmiemy, że tym, w czym najbardziej jesteśmy podobni do Boga jest życie, to wiadomo, że człowiek najbardziej lęka się pustki. Pustka jest czymś nienaturalnym. Jest zaprzecze­niem życia. I stąd bierze się ten egzystencjalny lęk przed nicością. Nie umiemy sobie wyobrazić nicości. Potrafimy za to wyobrazić sobie życie, ale trudno nam już my­śleć o tym, że niczego ma nie być. Myślę, że w tym prze­jawia się przesłanie osoby wierzącej. A wiara zawsze jest nadzieją i miłością. Jeżeli wierzę w Boga - i wierzę Bogu - to wierzę w to, co On powiedział. Czyli mam nadzieję, że Ten, który mnie kocha, nie zwiedzie mnie. Mogliby­śmy powiedzieć obrazowo, że wiara kroczy na nogach nadziei i miłości. Nie jest to wiara w pustkę, ale wiara utwierdzona przez miłość i potwierdzona przez nadzie­ję. Te trzy elementy są zasadnicze, gdy chodzi o wiarę w ogóle, a tym bardziej, gdy chodzi o wiarę w życie wieczne. Odniesienie konkretne to wiara w Chrystusa zmartwychwstałego. On jednak przyszedł po zmartwych­wstaniu do apostołów, pokazał się i powiedział, że żyje. Że jest z nimi na zawsze. Problem śmierci nie jest prosty, również dla osoby wierzącej, bo i ten, kto wierzy, tkwi w pewnym rozdwojeniu. Z jednej strony jest kimś z tego świata, który jest światem przemijającym, światem umie­rającym, z drugiej zaś strony jest wychylony ku przyszło­ści, ku rzeczywistości nieprzemijalnej. Człowiek wierzą­cy zarzuca kotwicę wiary, ale okręt nadal tkwi na wzbu­rzonym morzu.

Czy nie sędzi Ojciec, że z ludzkiego punktu widzenia najła­twiej jest mistykom? Oni w jakiś sposób doświadczaję trans­cendencji.

Tak. Mistycy odczuli bardzo silnie tę inną rzeczywistość i dla wielu z nich jest rzeczą bardzo niewygodną żyć jesz­cze w tym świecie. Dusza pełna tęsknoty i miłości wyry­wa się do bycia tam, a z drugiej strony mistyk musi być jeszcze tutaj, w ciele, ze wszystkimi ograniczeniami tej sytuacji.

Mistyk ma głęboką wiarę. Ale wiara jest łaską. Co więc mają robić ci, którzy przeżywają swój brak wiary albo po prostu wątpią? Przecież nawet wśród osób głęboko wierzących zda­rzają się przypadki przeżywania kryzysów wiary, narastania wętpliwości. Co oni mają robić? Modlić się o łaskę wiary? Co mają robić, by oswoić lęk przed śmiercią, która przecież przyjdzie - co do tego nie ma żadnych wętpliwości.

Jak rozumieć to sformułowanie: „zasłużyć sobie na wiarę"?

Myślę, że analogicznie jak „zasłużyć sobie na miłość". Bo wiara jest miłością. Jeżeli kogoś kocham, to muszę sobie zasłużyć na jego miłość. To przejawia się przez jakąś tro­skę, zapobiegliwość, taką czy inną praktykę życia. Co z te­go, że ktoś podaruje mi swoją miłość, skoro ja nie będę w stanie jej przyjąć, bo albo jej nie widzę, nie słyszę, nie czuję, albo nie odbieram na tej długości fal, na której na­daje miłość? Po drugie, ten, kto wiarę posiada, musi o nią się troszczyć. Podobnie jak troszczymy się o każdą rośli­nę, plewiąc czy podlewając ją, stawiając patyk, by rosła prosto i nie złamała się... Podobnie jest z wiarą. Wiara, którą otrzymujemy z przekazu rodzinnego albo która jest wiarą „zdobytą" czy wysłużoną przez nas samych, po­trzebuje pielęgnacji. Jeśli raz zdobędziemy wiarę to nie znaczy, że będziemy ją mieli zawsze. Wiara potrzebuje ciągłej troski. Z wiarą jest jak z życiem - ona rośnie wraz z nami. Jeśli nie będziemy się troszczyć o naszą wiarę to pozostanie ona na poziomie dziecka. Jeśli wiara nie jest pielęgnowana, nie jest „dokarmiana", to później nie bę­dzie w stanie odpowiedzieć nam na problemy, jakie nie­sie dorosłe życie. A właśnie takim problemem jest śmierć. A problem ten nie pojawia się w wieku młodzieńczym, ale raczej później. Jeśli śmierć przychodzi, gdy jesteśmy młodzi, to przychodzi przez zaskoczenie i nie mamy czasu o tym myśleć. Chyba że jesteśmy ciężko okaleczeni w ja­kimś wypadku czy śmiertelnie chorzy, wtedy myślimy o śmierci. Ale takie przypadki nie są powszechne. Z re­guły, gdy jesteśmy młodzi, to odsuwamy od siebie myśl o śmierci. Współczesna kultura także odsuwa od nas tę myśl. Przynajmniej tę śmierć prawdziwą, a nie komikso­wą. Dlatego wiara, która dojrzewa razem ze mną, która jest młodzieńcza, gdy jestem młody, dojrzała, gdy jestem dojrzały i inna też, gdy jestem człowiekiem starym - taka wiara potrafi udzielać odpowiedzi na pytania, które nie­sie życie, a wśród tych pytań jest również pytanie o śmierć.

A jeśli jest ktoś, kto żyje dobrze, uczciwie, ale nie ma tej wiary?

No tak, ale to dość materialistyczne myślenie, wyrażane przez formułę non omnis moriar - nie cały umrę. Pozostanie po mnie pamięć, dobre imię... Ale cóż mi po tym, że pozostanie po mnie dobre imię czy rzeczy, których dokonałem, skoro mnie już nie będzie?

Moje myślenie nie decyduje o jakości rzeczywistości. Mogę sobie myśleć, że mnie już nie ma, ale moje myśle­nie nie tworzy rzeczywistości. Tylko Bóg ją tworzy. I w tym kontekście, jeżeli nawet ja, w tym obecnym ży­ciu nie wierzę, że coś jest po śmierci, to wcale nie ozna­cza, że tam nic nie ma. A jeżeli umieram i pozostawiam po sobie dobre czyny, to jak mówi Pismo Święte, dobre czyny podążają za mną. To znaczy, że ludzie, którzy po­zostają na ziemi, orędują za mną, modlą się za mnie. I ja, jeśli nawet żyjąc na ziemi nie wierzyłem w tę rzeczywi­stość, jaka istnieje po śmierci, ale żyłem dobrze i pozo­stawiłem po sobie wiele dobrych śladów, to dobro idzie za mną, ono też przenosi mnie w drugą rzeczywistość. To dość ważne, że nawet jeśli ktoś nie wierzy i uważa, iż po śmierci jest nicość, to wcale nie oznacza, że Bóg od­wołuje rzeczywistość i stwarza dla niego nicość. To jest moje myślenie, które mogę oczywiście korygować. Ale to myślenie w tej ziemskiej rzeczywistości jest jednak frag­mentaryczne. Nie mam pełnego rozeznania i pełnej świa­domości. Widzę tylko cząstkowo i dlatego moje myśle­nie nie jest absolutne. Jest ono na miarę tej formy życia, które jest ograniczone materią i moimi możliwościami poznawania. I to, że myślę, iż po śmierci nic nie ma, jest tylko przejawem mojego ograniczonego myślenia. Do­piero gdy zetknę się z tamtą rzeczywistością, po śmierci, będę mógł stwierdzić, że ona jest. Oczywiście dobre czy­ny mają znaczenie także dla osób wierzących. Bo nie wystarczy, że wierzę w życie wieczne, jeśli nie podejmu­ję starań, aby uczestniczyć w radości życia wiecznego. Wiara oczywiście pozwala mi bardziej angażować się w życie i czynić dobro. Bo wiem, że to „popłaca". Mó­wiąc o dobru, które idzie za nami, dotykamy prawdy, która jest obecna od początków naszej wiary chrześcijań­skiej - to tajemnica obcowania świętych, communio sanctorum. Prawda ta oznacza, że osoby żyjące na ziemi mo­dlą się za zmarłych, a ci, którzy już odeszli, teraz widząc więcej, wyraźniej, orędują za tymi, którzy są na ziemi, aby ich życie się udało, by było to dobre życie. By nie pogubili się w zawiłościach obecnej egzystencji.

Dlaczego cudownym?

Ponieważ pomaga nam to życie szanować, wartościować je. Gdyby nie było perspektywy śmierci, to nie szanowalibyśmy życia. Bo tak jest, że tego, czego nie cenimy, tego też nie szanujemy. Nie szanujemy również tego, co mamy w nadmiarze. Trawę, której wszędzie mamy w nadmia­rze, depczemy. Ale mamy także róże, które pielęgnuje­my. I gdyby nie było perspektywy śmierci w naszym ży­ciu, to ono nie stanowiłoby żadnej wartości. Trudno też sobie wyobrazić możliwe konsekwencje takiej zwykłej, codziennej egzystencji. Patrząc na to od tej strony, śmierć jest dla nas jakimś błogosławieństwem. Jest pewnego ro­dzaju szkołą. To jest coś analogicznego - analogia jest oczywiście bardzo daleka - do uniwersytetu. Gdyby nie było perspektywy egzaminu, to któryż ze studentów by się uczył? Egzaminy są perspektywą dla studenta, który uczęszcza na wykłady, chodzi do biblioteki, uczy się, przygotowuje, pisze prace seminaryjne - bo w perspek­tywie ma egzamin. W tej perspektywie śmierć jest waż­na. Myślę, że Bóg powołał śmierć również jako pewnego rodzaju wykładowcę, edukatora. Bo śmierć uczy nas. Każdy żyje w perspektywie śmierci - niezależnie od tego, czy o niej myśli, czy myślami od niej ucieka. Ale przez całe życie chcąc nie chcąc ocieramy się o śmierć. I tak na­prawdę nikt nie ucieknie od świadomości, że wszystko zmierza ku śmierci i dlatego wszystko jest cenne. Czas jest cenny tylko w perspektywie śmierci. Ale wracając jeszcze do śmierci, która jest błogosła­wieństwem, proszę popatrzeć na ludzi ciężko chorych, którym medycyna nie jest w stanie pomóc. Proszę wyobrazić sobie, że mieliby tak cierpieć wiecznie. To prze­cież jakiś koszmar. A śmierć przeżywana z wiarą jest dla tych ludzi perspektywą nowego narodzenia, uwolnienia od kalectwa czy cierpienia.

Ale o wieczności mówić nie możemy, ponieważ przykładali­byśmy do niej nasze ludzkie, ograniczone pojęcia.

I chce, żeby po śmierci dobrze o nim myślano.

Nie jest więc Ojciec zwolennikiem twierdzenia węgierskiego jezuity Ladislausa Borosa i jego znanej tezy o ostatecznej czy też fundamentalnej decyzji, jaką człowiek podejmuje w chwi­li śmierci - w momencie, który według Borosa cechować ma się wyjątkową jasnością umysłu, w którym opowiadamy się za Bogiem lub przeciwko Bogu?

Uważam, że śmierć jest kropką nad „i".

Czyli nasz ostateczny wybór jest konsekwencję całego życia?

A więc bezpieczniej jest się wcześniej przygotować na śmierć, przygotowywać się przez całe życie?

Mówiąc o śmierci, musimy mieć świadomość, że po­ruszamy się w polu tajemnicy. Czasami możemy czynić jakieś dobro, nawet o tym nie wiedząc. Pamiętam przy­padek osoby, która wręcz zrujnowała życie swojej rodzi­nie przez alkohol. Człowiek ten porzucił żonę, dzieci. Znalazł się gdzieś w przytulisku. Później zaczął jednak pracować w grupie Anonimowych Alkoholików. Gdy zmarł, zwyczajem panującym w grupach AA, wywieszo­no klepsydrę, na której było tylko jego imię. Rodzinę po­informowano o śmierci męża i ojca. Rodzina przyszła na pogrzeb, chociaż z wielkimi oporami. I była zaskoczona świadectwem osób, którym ten człowiek pomógł jako członek AA. Byli zaskoczeni, że ten, którego przekreślili, okazał się tak dobry dla innych. Dobro tych ludzi, któ­rym pomógł, poszło za nim. Z drugiej strony jednak krzywda żony i dzieci też za nim poszła. Wydaje mi się, że przez całe życie trzeba angażować się w czynienie dobra Nie czekać na ostatnią okazję. Bo tej okazji może­my po prostu nie mieć. Śmierć może przyjść tak nagle, ze nie będę miał czasu na podjęcie tej ostatniej decyzji.

Tego jednak nie wiemy, czy będę, czy też nie będę miał czasu na podjęcie ostatniej decyzji, ponieważ nie wiemy, co się dzieje w tym momencie zerowym - gdy nasze dotychczasowe życie się nieodwołalnie kończy i przechodzimy do wieczności. Nie wiemy, czy dysponujemy wtedy pełną jasnością umysłu - jak uważa Boros - czy też jest to moment, w którym nie starcza czasu na podjęcie jakiejkolwiek decyzji.

Wywiad ukazał się w książce: Brama śmierci. Pytania o rzeczy ostateczne